یاد حق‏ - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» یاد حق‏

ریشه همه آثار معنوى اخلاقى و اجتماعى که در عبادت است در یک چیز است، یاد حق و غیر او را از یاد بردن.

قرآن کریم در یک‏جا به اثر تربیتى و جنبه تقویتى روحى عبادت اشاره مى‏کند و مى‏فرماید:

[إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ] «1».

نماز را برپا دار، یقیناً نماز از کارهاى زشت، و کارهاى ناپسند باز مى‏دارد.

و در جاى دیگر مى‏فرماید:

[أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی‏] «2».

نماز را براى یاد من برپا دار.

اشاره به این که وقتى انسان نماز مى‏خواند و در یاد خدا است، همواره در یاد دارد که ذات دانا و بینایى مراقب اوست و فراموش نمى‏کند که خودش بنده است.

ذکر خدا و یاد خدا که هدف عبادت است، دل را جلا مى‏دهد و صفا مى‏بخشد و آن را آماده تجلیات الهى قرار مى‏دهد.

حضرت على علیه السلام درباره یاد حق که روح عبادت است چنین مى‏فرماید:

إِنَّ اللّهَ تَعالى‏ جَعَلَ الذِّکْرَ جَلاءً لِلْقُلُوبِ تَسْمَعُ بِهِ بَعْدَ الْوَقْرَةِ وَتُبْصِرُ بِهِ بَعْدَ الْعَشْوَةِ وَتَنْقَادُ بِهِ بَعْدَ الْمُعانَدَةِ وَما بَرَحَ لِلّهِ عَزَّتْ آلائُهُ فى الْبُرْهَةِ بَعْدَ الْبُرْهَةِ وَفى أَزْمانِ الْفَتَراتِ رِجالٌ ناجاهُمْ فى فِکْرِهِمْ وَکَلَّمَهُمْ فى ذاتِ عُقُولِهِمْ‏ «3».

خداوند، یاد خود را صیقل دل‏ها قرار داده، بدین وسیله دل‏ها از پس کرى شنوا و از پس نابینایى بینا و از پس سرکشى و طغیان رام مى‏گردند؛ همواره چنین بوده و هست که خداوند متعال در هر برهه‏اى از زمان و در زمان‏هایى که پیامبرى در میان مردم نبوده است بندگانى داشته و دارد که در سر ضمیر آن‏ها با آن‏ها راز مى‏گوید و از راه عقل‏هایشان با آن‏ها تکلّم مى‏کند.

در این جملات، خاصیت عجیب و تأثیر شگرف یاد حق در دل‏ها بیان شده است، تا جایى که دل، قابل الهام‏گیرى و مکالمه با خدا مى‏گردد.

در ادامه همین خطبه حالات و مقامات و کرامت‏هایى که براى اهل معنى در پرتو عبادت رخ مى‏دهد، توضیح داده شده است؛ از جمله مى‏فرماید:

فرشتگان آنان را در میان گرفته‏اند، آرامش بر دل‏هایشان فرود آمده است، درهاى ملکوت بر روى آنان گشوده شده است، جایگاه الطاف بى‏پایان الهى براى آن‏ها آماده گشته است، خداوند متعال مقام و درجه آنان را که به وسیله بندگى به دست آورده‏اند دیده و عملشان را پسندیده و مقامشان را ستوده است.

آن‏گاه که خداوند را مى‏خوانند بوى مغفرت و گذشت الهى را استشمام و کنار رفتن پرده‏هاى تاریک گناه را احساس مى‏کنند.

آرى، یاد حق اقتضا دارد، تجلیات و فیوضات ربّانى را در آیینه قلب منعکس کند و حالى دیگر به انسان ببخشد و تغییر کلى و تحولى جامع در تمام زوایاى وجود انسان به وجود بیاورد.

یاد حق با دل کارى مى‏کند که دل از تمام گناهان به سختى متنفر شود و از اطاعت و عبادت حق لذتى فوق العاده ببرد.

از دیدگاه مولاى عاشقان، امیرمؤمنان، محور عارفان، قطب آگاهان، على علیه السلام، دنیاى عبادت دنیاى دیگرى است، دنیاى عبادت آکنده از لذت است، لذتى که با لذت دنیاى مادى قابل مقایسه نیست.

دنیاى عبادت پر از جوشش و جنبش و سیر و سفر است، اما سیر و سفرى که به مصر و عراق و شام و یا هر شهر دیگر زمینى منتهى نمى‏شود، به شهرى منتهى مى‏گردد که او را نام نیست؛ دنیاى عبادت شب و روز ندارد؛ زیرا همه روشنایى است، تیرگى و اندوه و کدورت ندارد، یکسره صفا و خلوص است، از نظر على علیه السلام چه خوشبخت وسعادتمند است کسى که در این دنیاى پرعظمت عبادت پا گذارد و نسیم جان‏بخش این دنیا او را نوازش دهد، آن کس که به این دنیا گام نهد، دیگر اهمیت نمى‏دهد که در دنیاى ماده و جسم بر دیبا سر نهد یا بر خشت خام.

حضرت در این زمینه مى‏فرماید:

چه خوشبخت و سعادتمند است آن‏که فرائض پروردگار خویش را انجام مى‏دهد، اللّه یار و حمد و قل هو اللّه کار اوست.

خوشا آنان که اللّه یارشان بى‏		به حمد و قل هو اللّه کارشان بى‏
خوشا آنان که دائم در نمازند		بهشتِ جاودان بازارشان بى‏ «4»

رنج‏ها و ناراحتى‏ها را مانند سنگ آسیاب نسبت به دانه در زیر پهلوى خود خورد مى‏کند، به هنگام شب از خواب دورى مى‏گزیند و شب زنده دارى مى‏نماید، آن‏گاه که سپاه خواب حمله مى‏آورد، زمین را فرش و دست خود را بالش قرار مى‏دهد، جزء گروهى است که نگرانى روز بازگشت، خواب از چشمشان ربوده، پهلوهاشان از خواب‏گاهشان جا خالى مى‏کنند، لب‏هایشان به ذکر پروردگارشان آهسته حرکت مى‏کنند، ابر مظلم گناهشان بر اثر استغفارهاى مداوم پس مى‏رود، آنانند حزب خدا، همانا آنان رستگارانند.

به قول شیداى سوخته مرحوم روشن:

بادیه گردان عشق فخر بنى آدمند		تا شده جویاى عشق بى‏خبر از عالمند
مرحله شوق را نفس نباشد دلیل‏		گم‏شدگان رهند راهنماى همند
در بر دردى کشان راز نباید نهفت‏		زان که به روشندلى معنى جام جمند
با همه آلودگى پاک‏تر از گوهرند		با همه پژمردگى تازه‏تر از شبنمند

تیغ ببارد اگر بر سرشان شاکرند		برق بسوزد اگر خرمنشان خرّمند
انجمنى کرده‏اند خیل سماواتیان‏		بى لب و کام و زبان هم نفس و همدمند
«روشن» از این در متاب رخ که گدایان او		رنج تو را راحتند زخم تو را مرهمند

اگر گفته شود که یاد حق و ذکر دوست آن هم یاد به قلب و ذکر به دل اساس تمام واقعیت‏ها و ریشه تمام کمالات و علت العلل حرکت انسان در قوس صعود است، چیزى به گزاف گفته نشده و سخنى خارج از حد حقیقت بیان نگردیده است.

یاد حق، نوریست که در سایه آن نور، انسان به این معنى مى‏رسد که در این عالم آزاد نیست و عبث و بیهوده آفریده نشده و تنها براى مصرف کردن نعمت‏ها و لذت بردن و تمام کردن عمر و مردن به دنیا نیامده است.

یاد حق نوریست که مبدأ و منتها را به انسان مى‏شناساند و عظمت روح انسانى را به انسان نشان مى‏دهد و اهداف را روشن مى‏کند و آدمى را به بارگاه پر فیض نبوت و امامت و پس از آن به بساط پر برکت عبادت و اطاعت از مولاى عالم و آدم مى‏کشاند.

اگر خود را وادار به یاد حق کنید و از طریق دل، غرق در دریاى ذکر شوید، حال دیگرى غیر آنچه دارید به شما دست مى‏دهد و به راه و روشى غیر آنچه دارید، قرار خواهید گرفت.

شما براى ایجاد یاد اللّه در خانه قلب و بهره گرفتن از این یاد و از این ذکر، ذکرى که به فرموده قرآن از همه عبادات حتى از نماز بزرگ‏تر است‏ [وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ] «5» احتیاج به مقدماتى دارید و در رأس آن مقدمات، ترک گناهان صغیره و کبیره است.

زیرا گناه، تیرگى و آلودگى و ظلمت و سیاهى است و چون این پرده ظلمت‏ و تاریکى بر روى آیینه دل باشد، انعکاس یاد دوست در خانه دل و بر صفحه پر عظمت آینه قلب غیر ممکن است و تا انسان در این حال ظلمانى است، عبادات و افعالش همراه با سردى و کسالت و بى‏رغبتى است و این نوع عبادت از ارزش الهى خالى است.

در ابتدا باید با ترک گناه و تسلط بر نفس اماره، به آیینه دل جلا داد و دل را آماده ظهور تجلیات الهى کرد؛ چون دل جلا گرفت، توفیق رفیق راه مى‏شود و انسان در قلب خود احساس عشق به دوست کرده و جذبه‏اى سنگین و روحانى آدمى را از عالم ماده به عالم ملکوت و از عالم خاک به عالم پاک مى‏کشد و از همین جاست که به آخرین نقطه قوس نزول که غرق بودن در مادیات صرف است، خاتمه داده مى‏شود و نقطه حرکت در قوس صعود که ابتداى آن ترک گناه و ورود به جهان عبادت و اطاعت است، ظهور کرده و آدمى را به آخرین درجه قوس صعود که آخرین نقطه معراج روحى است، یعنى فناى فى اللّه و بقاى باللّه مى‏رساند.

به عقیده سالکان راه، منبع معرفت واقعى قلب پاک است و بس و به‏دست آوردن قلب پاک که جایگاه پرقیمت‏ترین گوهر دریاى خلقت یعنى معرفت است در سایه ذکر واقعى میسر است و بس.

آرى، اگر انسان در تمام شؤون یاد خدا کند، خدا هم در تمام شؤون به او نظر لطف کرده و از او یاد مى‏کند.

[فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ‏] «6».

پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم.

و یاد خدا از انسان عبارت از تجلى همان جذبه الهى در قلب است که آن تجلى با قدرت بى‏نهایت خود انسان را از بند تمام اسارت‏هاى مادى و روحى و نفسى و اخلاقى رهانیده به اوج قدس انسانى مى‏رساند.

قلب انسان، آیینه‏اى است که جمیع صفات الهى باید در آن جلوه گر شود، اگر دیدید صفات ملکوتى در آن جلوه گر نیست، بدون شک بدانید که علتش آلودگى آیینه است و باید کوشید تا زنگ و غبار از صفحه آن زدوده شود و بدانید که تنها صیقلى که این صفحه پرارزش را از غبار و زنگ پاک مى‏کند، یاد خداست؛ زیرا او و نعمت‏ها و محبت‏هاى او آدمى را وادار مى‏کند که از گناهان گذشته توبه کند و در آینده در مقام ترک گناه قرار بگیرد و فرائض الهى را به جاى آورد و دائم در راه خدمت به حق و بندگان حق باشد، همان طور که در ابتداى روایت مورد شرح درباره اثر یاد و ذکر حق حضرت صادق علیه السلام مى‏فرماید: مَنْ کَانَ ذَاکِراً لِلّهِ عَلَى الْحَقیقَةِ فَهُوَ مُطیعٌ وَمَنْ کانَ غافِلًا عَنْهُ فَهُوَ عاصٍ.

کسى که به حقیقت یاد خداست، در گردونه اطاعت از اوامر اوست و کسى که از حضرتش غافل است، غرق معاصى است.

هنرمند واقعى آن نیست که در مقام تکرار کتب و علوم باشد، هنرمند و مجاهد واقعى کسى است که پس از فراگیرى علوم به خصوص علم دین، در مقام تزکیه نفس و پاکى جان و صاف کردن آیینه دل از سیاهى گناهان و جهل برآید، تا صفات حق در آن منعکس شود.

قصه پندآموز مجادله نقاشان رومى و چینى را نشنیده‏اید که هر دسته مدعى شدند که ما هنرمندتریم.

امیر مملکت براى امتحان به هر دسته اطاقى داد که نقاشى کنند، تا از روى کار آن‏ها قضاوت شود.

این دو اطاق مقابل و رو به روى یکدیگر بودند، دو دسته مزبور مشغول کار شدند.

نقاشان چینى هر روز انواع و اقسام رنگ‏ها، از امیر مى‏گرفتند و نقاشى مى‏کردند، ولى نقاشان رومى در به روى خود بسته بودند و به هیچ رنگى توسل نجستند و فقط دیوار را صیقل مى‏زدند. چون روز موعود و زمان امتحان فرا رسید، امیر حاضر شد. نقاشى چینى‏ها را دید، ولى بهتر از آن عکس‏هاى تصاویرى بود که رومیها بر دیوارهاى صیقل خورده و صاف شده پدیدار ساخته بودند.

مولانا در این زمینه مى‏گوید:

رومیان آن عارفانند اى پسر		نى ز تکرار و کتاب و نى هنر
لیک صیقل کرده‏اند آن سینه‏ها		پاک از آز و حرص و بخل و کینه‏ها
اهل صیقل رسته‏انداز بوى و رنگ‏		دمى بینند خوبى بى‏درنگ‏

نقش و قشر و علم را بگذاشتند		رایت عین الیقین افراشتند

آرى، همان طور که آینه فلزى چون زنگ بگیرد و غبار آلود شود قوه انعکاس آن از میان مى‏رود، حسّ روحانى باطنى هم که عرفا «دیده دل» و «عین الفؤاد» و «دیده بصیرت» مى‏نامند، چون به تعیّنات و مفاسد مادى آلوده شود، دیگر نمى‏تواند از نور احدیّت حکایت کند، مگر آن غبار و آلودگى به کلى از میان برود.

و از میان رفتن غبار و زنگ بنابر آیات قرآن و روایات بسیار مهم موقوف بر یاد خداست، آن هم یادى که علت ترک گناه و انجام فرائض الهى است.

این فقیر در مقام مناجات با قاضى الحاجات در این زمینه سروده‏ام:

اى تو مرا بزم مناجات شب‏		اى تو مرا راه نجات از تعب‏
رنج مرا داروى درمان تویى‏		قلب و دلم را همه ایمان تویى‏
یاد تو اندر دو جهان چاره‏ام‏		لطف نما لطف که بیچاره‏ام‏
گشته دلم تیره ز بار گناه‏		از گنه اى دوست شدم رو سیاه‏
من به گنه جان و دل آلوده‏ام‏		بنده شیطان و هوا بوده‏ام‏

پشت من از بار گنه خم شده‏		نور یقین از دل من کم شده‏
اى غم تو شادى جان و دلم‏		عشق تو درهر دوجهان حاصلم‏
یک نظرى بر من شرمنده کن‏		رحمت خود شامل این بنده کن‏
کم نشود از تو، اگر اى حبیب‏		از کرمت سوى من آرى نصیب‏
من به تو سوگند گداى توام‏		یکسره اى دوست فناى توام‏
برق امیدى به دلم برفروز		قلب و دلم را به غم خود بسوز
روشنى معرفتم کن عطا		عفو کن از من تو گناه و خطا
راه بده تا به حضورت رسم‏		از عمل و علم به نورت رسم‏
زارم و مسکین و فقیر و حقیر		غیر توام نیست به عالم نصیر